حوزه علمیه کاظمینحوزه علمیه کاظمین بعد از حوزه علمیه بغداد یکی از حوزه‌های علمیه شیعه است که در زمان حیات امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) شکل گرفته و به تربیت دانشجویان اسلامی پرداخته است. این حوزه دارای کتابخانه‌های متعدد بوده و علمای معروفی را پرورش داده است. ۱ - دلیل تشکیل حوزه کاظمینامام موسی کاظم (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) پس از شهادتشان در «مقابر قریش» بغداد به خاک سپرده شدند و همین امر باعث گردید تا پس از شهادت آن دو امام این مقبره محل زیارت شیعیان گردد و رو به آبادانی نهد. «معز الدوله» در سال ۳۳۶ هجری مقدم بر هر کار به تجدید ساختمان مشهد کاظمین پرداخته آن را از اساس پی‌ریزی و بنیان ساخته و برگرداگرد حرم مطهر صحنی مجلّل و موسع ساخته، اطراف صحن را هم حجرات متعددی برای سکونت اهل علم و طلاب فرقه امامیه احداث و در ضلع شرقی آن هم مقصوره‌ای برای تدریس عمومی بنا نهاده، آن را «مدرس» نامید. [۱]
میرزا عباس فیض، تاریخ کاظمین، ص۷۶.
وی پس از استقرار در عراق در سال ۳۳۹ هجری از شیخ ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی که از اعاظم اصحاب سعد بن عبدالله اشعری قمی شمرده می‌شد و به فضل و دانش و فطانت و کیاست در بین خواص مشهور و در قم مقیم و مورد وثوق عامه بود، برای هجرت به بغداد دعوت کرد و در برابر مجامع علمی طبقات مختلف اهل سنت، جامع علمی نوینی هم برای فرقه امامیه در مسجد براثا و صحن کاظمیه تاسیس فرمود و شخصاً به تدریس و تعلیم آنها پرداخت. [۲]
میرزا عباس فیض، تاریخ کاظمین، ص۷۷.
بدین ترتیب حوزه علمیه کاظمین در امتداد حوزه علمیه بغداد قرار دارد و پنجمین دوره حوزه علمیه بغداد نخستین دوره حوزه علمیه کاظمین خواهد بود. لیکن باید توجه داشت که مرکز تدریس شیخ مفید و محل تجمع شیعیان بغداد «مسجد براثا» بوده و گویا حوزه علمیه کاظمین در این دوره از رونق چندانی برخوردار نبوده است. چنان‌که نوشته‌اند، بر اثر تصادمات فکری، شیخ طوسی مجبور به هجرت از بغداد گردید و در کاظمین سکونت نکرد و به نجف اشرف هجرت کرد که این خود از دو حال خارج نیست یا اینکه شیخ طوسی به سبب نزدیکی کاظمین به بغداد احساس آسودگی نمی‌کرده است یا کاظمین هنوز به صورت محلی آبادان و مسکونی درنیامده بود. پس از این دوره در تاریخ شیعه از حوزه علمیه بغداد نامی نیست ولیکن بزرگانی از اهل علم و فضل در کاظمین ساکن بوده و به نشر فرهنگ شیعی در این سامان پرداخته‌اند. البته نباید از یاد برد که در سال ۶۰۸ ه. ق. ناصرالدین الله خلیفه عباسی امر کرد تا حجره‌های بارگاه موسی بن جعفر را هم مانند مدرسه‌های نظامیه و زمرد خاتون (مادر خود) مرکز اهل علم و طلاب علوم دینی برای تدریس فقه و حدیث و تفسیر و ادبیات گردانند و هم دستور داد که در آن مدرسه «مسند امام احمد بن حنبل» را در خدمت علامه فقیه امامی صفی الدین محمد بن معد موسوی تلمذ نمایند. [۳]
میرزا عباس فیض، تاریخ کاظمین، ص۱۰۶.
بدین ترتیب پس از واقعه سال ۴۴۸ و هجرت شیخ طوسی، سال ۶۰۸ را می‌توان نقطه آغاز مجدد حوزه علمیه کاظمین به شمار آورد که در امتداد حوزه بغداد به فعالیت علمی مشغول بوده است. ۲ - مدرسه‌های حوزه کاظمیندر دوره‌های اخیر به سه مدرسه در این حوزه اشاره کرده‌اند: ۱. مدرسه سید حیدر ۲. مدرسه آیت‌الله شیخ مهدی خالصی ۳. مدرسه سید محسن اعرجی [۴]
میرزا عباس فیض، تاریخ کاظمین، ص۲۵۳.
از آنجا که بیوتات علمی نیز مرکز آموزش طلاب و دانشجویان اسلامی بوده‌اند، ده‌ها بیت در کاظمین به این مهم پرداخته‌اند. [۵]
جعفر خلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، ج۱۰، جزء ۳، ص ۱۱۷-۷۷.
۳ - بیوتات علمیبرخی از بیوتات علمی کاظمین عبارتند از: ۱. بیت سید محمد علی هبةالدین شهرستانی ۲. بیت سید محسن اعرجی (متوفی ۱۲۲۷ ه. ق.) ۳. بیت شیخ احمد بلاغی کاظمینی (متوفی ۱۲۷۱) که شیخ محمد جواد بلاغی ساکن نجف از این خاندان است. ۴. بیت شیخ ابراهیم جزائری ساکن کاظمین که در سال ۱۲۳۱ هجری زنده بود. آل مظفر (شیخ محمد حسین مظفر، و شیخ محمد رضا مظفر) از این خاندان هستند. ۵. بیت سید حیدر (متوفی ۱۲۶۵)، که از بزرگان علم در عصر خویش بود. مجتهد بزرگ سید مهدی حیدری که از بزرگان علم و مراجع عراق در قرون اخیر بود و در جنگ جهانی اول مردم را بر ضد انگلیس به جهاد فراخواند، از این خاندان است. ۶. بیت شیخ عبدالعزیز خالصی (متوفی ۱۲۸۶)، که نسبتشان به علی بن مظاهر برادر حبیب بن مظاهر می‌رسد. آیةالله شیخ مهدی خالصی که از مراجع تقلید عصر خویش به حساب می‌آمد از این خاندان است. ۷. بیت شبّر، که ذریه سید عبدالله شبّر (متوفی ۱۲۴۲) از اعلام عصر و دانشمندان کثیرالتالیف شیعه است. سید عباس شبّر مقیم بصره و سید علی شبّر مقیم کویت از دیگر دانشمندان و مراجع تقلید هستند که از این بیت برخاسته‌اند. ۸. بیت سید اسماعیل صدر (متوفی ۱۳۳۸)، که سید حسن صدر مقیم کاظمین از این خاندان است. ۹. بیت شیخ محمد حسن آل یاسین (متوفی ۱۳۰۸) که در نجف و کاظمین از بیوتات علم و ادب هستند. ۴ - علمای حوزه کاظمینمشاهیر علما و فقهای حوزه علمیه کاظمین در قرن گذشته عبارتند از: ۱. فقیه دانشمند شیخ احمد بن شیخ محمد حسین بن هاشم کاظمی ۲. فقیه اصولی شیخ محمد حسین بن شیخ‌هاشم کاظمی (متوفی ۱۳۰۸ ه. ق.) ۳. فقیه فاضل شیخ جعفر بن شیخ محمد جواد بن شیخ محمد حسین کاظمی (متوفی حدود ۱۳۳۲) ۴. فقیه متقی شیخ راضی بن شیخ محمد کاظم کاظمی (متوفی حدود ۱۳۵۰) ۵. فقیه اصولی شیخ محمد بن کاظم کاظمی ۶. دانشمند فقیه شیخ حسن بن شیخ طالب اسدی کاظمی ۷. عالم فاضل شیخ حسن بن شیخ اسدالله دزفولی شوشتری کاظمی (متوفی حدود ۱۳۰۰) ۸. فقیه وارسته شیخ محمد جواد بن شیخ محمد حسین کاظمی ـ صاحب «الهدایه» ـ (متوفی ۱۳۲۸) ۹. فقیه پرهیزکار و محقق اصولی، مرجع تقلید بغداد، شیخ محمد حسن بن یاسین تلعکبری کاظمی (متوفی ۱۳۰۸) ۱۰. فقیه اصولی شیخ محمد حسن بن محمد صالح ربیعی بغدادی کاظمی (متوفی ۱۳۳۶) ۱۱. فقیه مجاهد سید مصطفی بن سید حسین حسینی کاشانی کاظمی (متوفی ۱۳۳۶) ۱۲. فقیه اصولی، علامه مجاهد سید حسین علی بن سید نور علی حسینی بغدادی (متوفی ۱۳۳۷) ۱۳. عالم جامع سید علی بن سید عطیفه حسینی کاظمی (متوفی ۱۳۰۶) ۱۴. فقیه اصولی شیخ علی بن شیخ محمد تقی دزفولی شوشتری کاظمی (متوفی حدود ۱۳۳۰) ۱۵. فقیه اصولی شیخ محمد علی بن شیخ حسن جمالی قابچی خراسانی کاظمی (متوفی ۱۳۶۵) ۱۶. جامع معقول و منقول احمد حیدری حسنی کاظمی (متوفی ۱۳۸۱) ۱۷. فقیه اصولی سید محمد امین بن سید حسین حسنی بغدادی (متوفی ۱۳۳۱) ۱۸. فقیه اصولی سید حیدر بن اسماعیل موسوی عاملی کاظمی ۱۹. عالم عامل شیخ راضی بن شیخ حسین بن عزیز خالصی (متوفی ۱۳۴۷) ۲۰. عالم محقق شیخ حسن بن محمد قابچی کاظمی ۲۱. فقیه اصولی سید حسن بن سید‌هادی (متوفی ۱۳۵۴) ۲۲. فقیه خبیر سید جعفر بن سید محمد اعرجی حسینی (متوفی ۱۳۳۲) ۲۳. دانشمند متفکر سیدمحمد جواد بن سید اسماعیل کاظمی موسوی عاملی (متوفی ۱۳۶۱) ۲۴. شیخ عبدالحسین بن علی محلاتی اصفهانی یزدی کاظمی (متوفی ۱۳۲۳) ۲۵. دانشمند بزرگ و فقیه فاضل سید عبدالکریم بن سید حسن اعرجی کاظمی (متوفی ۱۳۰۸) ۲۶. بزرگ فقیه عصر شیعه در کاظمین شیخ محمد طاهر بن شیخ محسن دزفولی کاظمی (متوفی ۱۳۱۵) ۲۷. فقیه جلیل شیخ عباس بن شیخ محمد جصانی کاظمی (متوفی ۱۳۰۶) ۲۸. شیخ عبدالحسین بن محمد جواد بغدادی (متوفی ۱۳۶۵) ۲۹. جامع فنون عبدالحسین بن شیخ باقر آل یاسین کاظمی (متوفی ۱۳۵۱) ۳۰. فقیه کامل سید صدر محمد علی بن سید اسماعیل عاملی کاظمی (متوفی ۱۳۷۳) ۳۱. عالم ربانی سید مهدی بن احمد بن حیدر حسنی کاظمی (متوفی ۱۳۴۱) ۳۲. مرجع عالیقدر شیخ محمد رضا بن شیخ عبدالحسین آل یاسین کاظمی (متوفی ۱۳۷۰) مؤلف کتاب «بلغه الراغبین فی فقه آل یاسین» ۳۳. فقیه اصولی شیخ محمد صادق بن شیخ حسین خالصی (متوفی ۱۳۴۱) ۳۴. علامه فقیه، میرزا محمد بن داود امام الحرمین همدانی (متوفی ۱۳۰۳) ۳۵. علامه فقیه و محدث کبیر شیخ قاسم بن محمد بن جواد کاظمی، ابن الوندی (متوفی ۱۱۰۰) مؤلف کتاب «شرح الاستبصار» ۳۶. ادیب فاضل سید ابوالحسن بن حسین کاظمی (از شعرای قرن دوازدهم) ۳۷. علامه محقق شیخ عبدالنبی کاظمی (متوفی ۱۲۵۶) مؤلف «تکمله الرجال» ۵ - کتابخانه‌های حوزهحوزه علمیه کاظمین دارای کتابخانه‌های نفیسی است که برخی از آنها عبارتند از: ۱. کتابخانه عمومی ۲. کتابخانه حکیم ۳. کتابخانه آل محفوظ ۴. کتابخانه اهل البیت (علیهم‌السّلام) ۵. کتابخانه امام صادق (علیه‌السّلام) ۶. کتابخانه آل صدر ۶ - مجلات و کتب معروف حوزهاین حوزه دارای مجلات و نشریات و کتابهای مفیدی است که می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد: ۱. «مجلةالبلاغ»، از استاد علامه سید مرتضی عسکری ۲. «نفخه بغداد فی نسب السادة الاعرجیه الامجاد»، اثر علامه نسابه سید جعفر اعرجی ۳. «الدیباج المذهب فی معرفة اعیان المذهب»، اثر نسابه گرانقدر سید طالب خرسان ۴. «مغتنم الدرر و منتخب الغرر»، اثر عالم فقیه شیخ عبدالحسین محلاتی ۵. «شرح الشرایع»، تالیف علامه فقیه شیخ عباس جصانی ۶. «البنود المنظمه فی حل رموز القوانین المحکمه»، اثر سید عبدالکریم اعرجی ۷. «سلوة الغریب واهبة الادیب»، اثر ادیب نابغه شیخ جابر کاظمی ۸. «الشهاب الثاقب فی رد ابن حجد النواصب»، شیخ محمد جواد آل محفوظ ۹. «تکملة امل الآمال»، اثر سید حسن صدر ۱۰. «معلقات و قصائد و عراقیات الکاظمی»، اثر شیخ عبدالحسین کاظمی ۱۱. «جواهر الاخبار»، اثر شیخ محمد علی قزوینی [۶]
العراق بین الماضی و الحاضر و المستقبل، مؤسسه الفکر الاسلامی، بیروت، ص ۵۰۵-۴۹۸.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه کاظمین»، تاریخ بازیابی ۹۷/۱۱/۲۹. |